2-ci tip diabet, tez tez insanların orta yaşlarında ortaya çıxan dinamik, progressiv və heterogen bir xəstəlikdir. Diabet ilə tanış olmaq, o insana fiziki olaraq təsir göstərdiyi kimi, psixologiyasına da təsir göstərir. Diabeti qəbul etmək, diabetə uyğun şəkildə həyat tərzini tənzimləmək (oyanma saatları, şəkər ölçmələri, fiziki hərəkətlər və pəhriz), hərkəs üçün asan bir proses deyildir.

“İlk dəfə diabet olduğunuzu öyrənəndə nə hiss etdiniz və necə reaksiya verdiniz” sualının cavabı hər insanda ciddi fərqlər göstərə bilər. Çünki diabetə verilən reaksiyalar, diabetinizin olduğunu öyrənməkdən qabaq neqativ bir vəziyyətlə üzbəüz olanda verdiyiniz reaksiyalar və bu problemi həll etmə strategiyalarınızdan çox da fərqli deyil. Bə`zi insanlar “sağlam yaşamaq üçün əlimdən gələni etməliyəm, özümə diqqət yetirməliyəm” deyə düşünə bilər, bir başqası da “həyatım bundan sonra çox çətin keçəcək” deyə özünə əziyyət verə bilər. Insandan insana dəyişən, hətta eyni insanda belə fərqliliklər göstərə biləcək təsirlər ortaya çıxa bilər. Gündəlik həyatda qarşımıza çıxan problemləri həll etmə metodlarınız, diabet və müalicəsinə dair nəzərimizi də təyin edir.

Diabet ilə tanış olandan sonra, insana ən çətin gələn hal yenidən yemək rejimi meydana gətirməkdir. Uşaqlığımızdan bəri hər nəslin yaşadığı və valideynlərimizdən gələn “qabağındakıların hamısını yeməlisən!” əmrləri, televiziya reklamlarında müntəzəm olaraq bizi yemək yeməyə istiqamətləndirən qida sahəsi bizim yemək alışqanlıqlarımızı formalaşdırır. İllərdir davam etdirdiyimiz bu alışqanlıqları 1 gündə dəyişməyə məcbur olmaq isə insanın əsəbləşməsinə səbəb olur, bunu ilk başda qəbul etmək çətin gəlir. Hələ də ölkəmizdəki yemək mədəniyyəti və yemək yemə şəkli (gündəlik fəaliyyətlər, məşhur qonaqpərvərliyimiz, ağır axşam məclisləri) bizim insanlarla ünsiyyətimizdə vacib rol oynayarkən, yemək şəklini dəyişdirmək həyatımızda bir çox şeyi də dəyişdirməyə məcbur qalma düşüncəsinə səbəb olmaqdadır.

Xroniki xəstəliklərdə insan ümumiyyətlə özünü təqsirləndirir: “Kaşki siqaret çəkməsəydim, kaşki hər gün gəzməyə çıxsaydım, xeyirli şeylər yesəydim”. Bu “kaşki”lər əslində o qədər də səhv deyil. Zərərli həyat tərzi və stres xroniki xəstəlikləri dəvət edir. Ancaq diabet olduğunuzu öyrəndikdən sonra özünüzü təqsirləndirməniz həm bir şeyi dəyişdirməz, həm də diabeti qəbul edib irəli getmənizdə bir mane yarada bilər və ya depressiyaya səbəb ola bilər. Bu vəziyyəti qəbul etmək isə diabetinizi nəzarət altına almağınız üçün təkan ola bilər. Burada faydalı olan düşüncə diabeti qəbul etmək, özünüzlə barışmaq və bu gündən sonra “Necə sağlam yaşaya bilərəm?” sualına cəmləşməkdir. Unudulmamalıdır ki, diabetin ən vacib açarı sağlam şəkildə qidalanma və fiziki hərəkətdir.

Inkar etmək, xroniki xəstəliyi olan şəxslərin müraciət etdiyi, sağlamlıq nöqteyi nəzərdən ən təhlükəli müdafiə mexanizmlərindən biridir. Xəstəlik inkar edildiyi üçün stresi azaldır, ancaq gələcəyə dair mənfi təsirləri çox güclü olacaqdır. Çünki bu şəxs diabete laqeyd qalır və həyatına bu şəkildə davam edirsə diabetin yol açdığı xroniki zədələrə təməl hazırlayacaqdır.

HİRS VƏ ƏSƏBLƏRİ ƏLƏ ALMA

Hirs, diabetin də yol açdığı bir hiss olmaqla bərabər, diabet ilə yeni bir həyat tərzini yaradma prosesində də ortaya çıxa bilər. Bu səbəbdən ötrü, diabeti olan şəxslərin, digər insanlarla ələqələri pozula bilər. Bu da unudulmamalıdır ki, “hirs” hər insanda fərqli bir şəkildə ortaya çıxır. Əsəbləri ələ almağa çalışarken, bu faktı nəzərdə tutmaq lazımdır. Hirs duyğusu yaşanılan hadisədən başqa, sizin bu hadisələrə necə məna verməyiniz ilə də bağlıdır. Hirs, diabetin diaqnozundan sonra, diabetdən asılı olaraq dəyişən həyat tərzi, istədiyinizi yiyə bilməmək, yaxınınızdakı insanların həmişə yediklərinizə qarışması kimi bir çox səbəbdən ötrü ortaya çıxa bilər. Əzələləri boşaltma, nəfəs məşqləri, gəzintiyə çıxmaq kimi fəaliyətlər, əsəbləri ələ almağa kömək edir və diabet ilə bərabər yaratdığınız yeni sağlam həyat prosesində olduqca effektivdir.

Hirs, xoşbəxtlik, kədər, həyəcan kimi duyğular hərkəsin yaşadığı normal duyğulardır. Əsəbi bir xarakterə malik olmanız, sizi pis bir insan halına gətirməz. Vacib olan, bu hirsin, aqresiv davranışlarla şəxsin özünə ya da ətraf mühitə yönəldilməməsidir. Əsəbləri ələ almaq üçün bir qeyd dəftəri tuta bilərsiniz, beləcə, hirsləndiyiniz halları, şəxsləri, hansı atmosferdə hirsləndiyiniz ilə əlaqədar qeydləri burada yaza bilərsiniz və bu məlumatlarla gələcəyə dair nəzarət apara bilərsiniz. Eyni şəkildə, yuxarıda da deyildiyi kimi, əzələ boşaltma və nəfəs məşqləri əsəbləri ələ almanız üçün vacibdir. Çünki əzələ boşaltma və nəfəs məşqləri əsəbi və əsəbi olmadığımız hallarda bədənimizin necə reaksiya verdiyini bizə öyrədir və mümkün bir əsəbləşməni daha əvvəlcədən hiss etməmizə və kontrol altına almamıza kömək edir. İnsanlarla ünsiyyət qabiliyyətimizi inkişaf etdirmək də əsəbləri ələ almamız üçün vacibdir. “Mən” dili dediyimiz kontakt, duyğulardan ibarət bir ünsiyyət yaradır. Əksəriyyətlə münaqişələr və ünsiyyət problemləri də “mən” dilindən istifadə edilmədiyi üçün şiddətlənir. Məsələn, “Neçə vaxtdır səni görmədiyim üçün çox narahat oldum və səndən nigaran qaldım…” cümləsinə veriləcək cavab, “Neçə vaxtdır nə zəng vurursan, nə gəlib gedirsən, vəfasız çıxdın…” kimi bir cümləyə veriləcək cavaba nəzərən daha az ünsiyyət probleminə səbəb olacaqdır. Bu şəkildə, ixtilafın da qabağına keçiləcəkdir. Əsəbi olduğunuz vaxtlarda “İndi sənə qarşı hirsliyəm, çünki …” cümləsi qarşımızdakı şəxsə “sən məni əsəbləşdirdin” siqnalı yerinə “mən əsəbləşdim” siqnalını verir və tərkibində daha az qınama var. Hirs, ələ alına biləcək və əksər hallarda da özümüzü tanımaq barədə faydalı bir duyğudur. Burada vacib olan, hirsimizi kontrollu yaşamaq, özümüzə və başqalarına zərər vermədən hirsimizi idarə edə bilməkdir. Özünüzü ələ ala bilmədiyinizi düşündüyünüzdə bir mütəxəssisdən kömək istəmənizin çox böyük faydası olacaqdır.

STRES VƏ STRESİ İDARƏ ETMƏ

Stres haqqında çox sayda araşdırma aparılmışdır. Bu araşdırmaların nəticəsində stresin tərifi hərkəs üçün fərqli ola bilər, ancaq bununla bərabər stres:

• Narahatçılıq, kədər, əsəbilik hissinin uzun çəkməsi
• Əvvəlcədən mənalı gələn şeylərin mənasız gəlməyə başlaması
• Bir şeyi yerine yetirmək üçün həvəsli olmama

şəklində qeyd edilə bilər. Stresin tərifi və stresi əmələ gətirən faktorlar insandan insana dəyişməklə birlikdə, fiziolojik reaksiyalar birbirinə oxşardır. Ürək döyüntüsündə sürətin artması, tərləmə, tənəffüsün sıxlaşması kimi. Stresi idarə etmək üçün ətraf mühitlə və özümüzlə qurduğumuz ünsiyyət ilə bərabər, əzələ boşaltma və nəfəs məşqləri də vacib rol oynayır.

Hər sahədə olduğu kimi, ünsiyət qabiliyyətinin inkişaf etdirilməsi stresi idarə etmədə vacib rol oynayır. Qarşılıqlı qurulan dialoqlarda “mən”dilindən istifadə edilməsi, meydana gələ biləcək stres faktorlarının qabağını alır. Sual soruşma şəkli də effektiv bir ünsiyyət üçün vacibdir. “Niyə?” ilə başlayan sual cümlələri, qarşınızdakı insanda müdafiə edici bir reaksiyaya səbəb ola bilər. “Niyə?” yerinə “… barədə nə hiss edirsən?” şəklində, qarşımızdakı şəxsi qınamayan və hətta onu dinləmək üçün orada olduğumuzu hiss etdirən suallar effektiv bir ünsiyət qurmaq üçün mühimdir.

Stresi idarə etmək üçün özümüzlə qurduğumuz ünsiyyət də çox vacibdir. Məsələn ailənin içində bir problem ilə rastlaşanda “Artıq bezdim, evdən gedəcəyəm” demək, öz özümüzə qurduğumuz neqativ bir ünsiyyətdir. Bunun yerine, “Daha əvvəl də buna bənzər problemlər başımıza gəlmişdi və bunları həll etmişdik, bu səfər də tab gətirə bilərik. Görəsən bu problemi necə həll etməliyik?” şəklində özümüzlə qurduğumuz ünsiyyət müsbət bir əlaqə metodudur. Özümüzlə müsbət ünsiyyətə keçmək stresi idarə etmədə ən vacib addımdır.

Əzələ boşaltma və nəfəs məşqlərinin, hirs kontrolu, stresi idarə etmə, narahatçılıq kimi bir çox vəziyyətdə mühim təsirləri vardır. Rahatlamaq üçün vaxt ayırmaq, stresin fiziki təsirlərini azaltmağa kömək edir və stresin yaraddığı fiziki yorğunluğun öhdəsindən gəlmədə böyük rol oynayır. Həftədə ən az 3 dəfə 20 dəqiqəlik rahatlama məşqləri aparmaq, bədənin gün ərzində daha az yorulmasını və təkrar energiya qazanmasını təmin edir. Rahatlama məşqlərindən yaxşı bir təsir almaq üçün bunları təcrübə etmək lazımdır. Rahatlama məşqlərindən istifadə etdikcə, bir neçə dəqiqə ərzində ciddi dərəcədə bir rahatlama əldə edə bilərsiniz. Bəzi rahatlama məşqlərini bir yatağa uzanaraq ya da başınızı söykəyə biləcəyiniz rahat bir kresloya oturaraq tətbiq edə bilərsiniz. Məşqlərə, əvvəlcə nəfəsinizə cəmləşərək başlamalısınız. Burnunuzdan yavaşca nəfəs alın və nəfəsinizi yavaşca ağzınızdan verin. Bir müddət sonra əllərinizə cəmləşin və nəfəs alarkən əllərinizdəki boşalmanı pozmadan qol əzələlərinizi sıxın, bir müddət bu gərginlikdə qalın və nəfəs verəndə qollarınızı buraxın, boşalsınlar. Əllərinizi və qollarınızı boşaltdıqdan sonra burnunuzdan dərin bir nəfəs alın və çiyinlərinizi yuxarı qaldıraraq çiyin və boyun əzələlərinizi dartın. Yenə bir müddət gözlədikdən sonra nəfəsinizi yavaşca ağzınızdan verin, çiyin və boyun əzələlərinizi boşaldın. Bu hərəkətləri döş (nəfəsinizi döş qəfəsinizdə tutaraq), qarın (nəfəsinizi qarnınızda tutaraq), omba, qıçlar, ayaqlar və üzünüz üçün də təkrarlayın. Bu arada burnunuzdan nəfəs alıb, ağzınızdan bu nəfəsi yavaşca verin. Bədəninizdə boşaldacağınız hər hissədən qabaq bu nəfəs məşqini təkrarlayın. Görəcəksiniz ki, müəyyən bir vaxt ərzində daha tez və dərin bir rahatlama əldə edə biləcəksiniz. Problemi həll etmə metodları da stresi idarə etmədə vacibdir.

• Problemi təyin etmə
• Necə həll edəcəyiniz barədə variantları təyin etmə
• Təyin edilən variantlar arasından birini seçmə
• Bu variantı tətbiq etmə
• Sonra da necə bir nəticə əldə edildiyini qiymətləndirmə

Bu mərhələləri, stres verən halların həlli üçün sakit bir şəkildə ələ almaq, stresə yol açan problemi kontrollu bir şəkildə həll etmənizdə faydalı olacaqdır.

Son olaraq, stresi ələ almada sosial dəstəyin rolu da nəzərə alınmalıdır. Ailə, dostlar, lazım olanda müraciət edə biləcəyiniz bir mütəxəssisin olması, sizinlə eyni problemdən ötrü stres keçirən şəxslərlə həmrəylik içində olmaq və ehtiyacınız olduqda kömək istəyə bilmək stresi idarə etməyə kömək edir. Təəssüf ki, stres həyatımızdan tamamilə çıxarda biləcəyimiz bir hal deyildir. Ailə əlaqələri, dostlarla yaşanan problemlər, ekonomik problemlər, sağlamlıq problemləri və hətta ölkəmizdəki tıxac problemi belə insanı stresə sala bilər. Burada vacib olan, bu stresi idarə edə bilmək və stresin bizdə açacağı psixolojik və fiziolojik zərəri ən aza sala bilməkdir.

ƏMƏLİYYAT QAYĞISI VƏ ƏMƏLİYYATA PSİXOLOJİK OLARAQ HAZIR OLMA

Qayğı, canlılarda təhlükəli bir vəziyyət hiss edildikdə hərəkətə keçən biolojik bir siqnal sistemidir. Hərkəsin həyatında narahatçılıq yaradıcı hallar ola bilər. Həyatınızın təhlükədə olduğunu hiss edəndə, qeyri-müəyyənlik yaşayanda, yeni sosial atmosferlə rastlaşanda, əməliyyat olanda yaşadığımız duyğular kimi. Hiss edilən qayğının intensivliyi, tezliyi, qayğı halında verilən reaksiya, insandan insana dəyişir və böyük ölçüdə keçmiş təcrübələrlə təyin edilir. Emosional (qorxu, həyəcan, kədər, kifayətsizlik hissi), fiziki (ürək və mədə probləmləri, titrəmə, tez tez tualetə getmə) və idrak (xatırlaya bilməmə, təmərküz nöqsanı, başqa bir şey düşünə bilməmə və “bacara bilməyəcəyəm, kontrol mənim əlimdə deyil” şəklindəki düşüncələr) olaraq ortaya çıxa bilər. Hər kəs həyatının bəzi vaxtlarında narahat ola bilər. Hətta bəzi hallarda narahat olmamaq “anormal” ola bilər. Ancaq qayğı və qayğı qüsuru arasında fərq vardır. Qayğı hər vaxt mənfi olmalı deyil və bizə, məqsədimizi həyata keçirmədə təkan verici ola bilər. Əgər yaşadığınız qayğı, çox narahatçılıq verici həcmdə isə, qayğı yaradan haldan həmişə qaçmağa çalışırsanızsa, gündəlik işlərinizə davam etmənizə mane olacaq böyüklükdə isə onda qayğı qüsurlarından söz edilə bilər.

Qayğını idarə etmək üçün “niyə narahat oldunuz?” sualını vermək vacibdir. Hansı vəziyyətin sizin üçün qayğı yaraddığını bilmək, çəkdiyiniz qayğını idarə etmənizi asanlaşdırır. Ümumiyyətlə insanlar, qayğı çəkdikləri zaman, bu qayğıya qarşı durmaqdansa, qaçmağı seçirlər, lakin bu bir həll deyil, qısa bir müddət üçün bu xoşagəlməz vəziyyəti gecikdirməkdir. Qayğı ilə üz-üzə gəlmək isə, qayğı yaradan vəziyyəti həll etmək üçün tapdığınız yolları daha yaxşı görmənizə kömək edir. Qayğı çəkdiyiniz hallarda özünüzü təqsirləndirmək yerinə, hərkəsin uğurları olduğu kimi, uğursuzluqlarının da ola biləcəyini və güclü xüsusiyyətlərinizin də olduğunu xatırlayın.

Yuxarıda da deyildiyi kimi, qayğı yaradan hallardan biri də əməliyyatdır. Normal həcmdəki bir əməliyyat qayğısı “anormal” deyildir. Əksinə, əməliyyata yüngül yanaşmamanıza kömək edir və sağlamlığınıza diqqət etməniz barədə sizi hərəkətə keçirir. Ancaq, əməliyyat qayğısı, sağlamlığınız üçün aparılmalı bir əməliyyata mane olursa, bunun üstündə işləmək lazımdır. Əməliyyat qayğısı/qorxusu çox tez tez görülür. Xüsusiyyətlə, əməliyyat tarixi yaxınlaşanda, narahatçılıq arta bilər. Kontrolunuzun, başqasının əlində olmağı, sizin nigaran və qayğılı olmanıza səbəb ola bilər.

Əməliyyat qayğısı, əməliyyat qorxusuna bağlı olaraq yaşanan fiziolojik bir haldır (ürəyin tez döyünməsi, yuxu rejiminin pozulması, ürək bulantısı kimi). Əməliyyat qayğısını idarə etmənin ən vacib yolu həkiminizdən və xəstəxanadakı digər personaldan əməliyyat ilə əlaqədar (aparılacaq prosedura, bu proseduranın niyə aparıldığı, anesteziya riskləri və s.) mümkün olduğu qədər çox məlumat almaqdır.

Əməliyyat qayğısı çəkən biri, ümumiyyətlə əməliyyatın nəticəsini düşünmür. Əməliyyatın nəticəsində sağlamlıq əldə edəcəksinizsə və əməliyyat olmamaq sizin sağlamlığınıza mənfi şəkildə təsir göstərəcəksə, əməliyyat barədə narahatçılıq çəkmənizə ehtiyac olmadığını düşünmək qayğınızı azaldacaqdır. Yəni, əməliyyat olmanın və əməliyyat olmamanın sağlamlığınıza və həyat keyfiyyətinizə təsiri barədə düşünmək, əməliyyat qayğınıza qalib gəlmək üçün yaxşı bir yoldur. Əməliyyat qorxusunu hiss edəndə, nəticənin yaxşı olacağını və sağlamlığınızın düzələcəyini özünüzə xatırladın. Əgər əməliyyat qayğısı/qorxusu ilə başa çıxa bilmirsinizsə və bu qayğının şiddəti azalmadan davam edirsə, bir mütəxəssislə məsləhətləşməlisiniz. Belə hallarda mütəxəssis, qayğı və stres vəziyyətində sizin kontrollu reaksiyalar verə bilməniz üçün faydalı məşqlər və işlər məsləhət görə bilər və lazımi yerdə psixiatristə göndərərək dərman müalicəsinə də başlaya bilər.

ƏMƏLİYYATDAN SONRA YENİ HƏYATA ADAPTASİYA OLMAQ

Hər böyük əməliyyat, insanın bədən bütünlüyünə qarşı bir təhlükə olaraq qəbul edilə bilər. Qalça bağırsağın interpozisiyası əməliyyatından sonra da yemə alışqanlıqlarınızın dəyişməsi, ki yemək mədəniyyətinin ölkəmizdə nə qədər vacib olduğu düşünüldükdə (gündəlik sport alışqanlığı əldə etmə, adəti kontrolları aparma və sağalma periodunda mümkün olan yorğunluq), bu yeni həyat tərzinə uyğunlaşmanızı çətinləşdirə bilər. Bu periodda sosial dəstək almaq çox vacibdir. Ailəniz və dostlarınızla vaxt keçirmək, sizi yormayacaq səyahət planları (həkiminiz uyğun gördüyü vaxt) və yeni hobbilərə başlamanız həm əməliyyatdan sonrakı periodda psixolojik pozitiv halınızı qorumanıza, həm də adaptasiya problemini həll etmənizə çox köməkçi olacaqdır.

Hirs və streslə başa çıxma strategiyalarından biri olan əzələ boşaltma və nəfəs məşqləri də bu periodda zehninizin, bədəninizin dincəlməsinə kömək edəcək və gün ərzində daha az yorulmanızı təmin edəcəkdir.

Əməliyyatdan sonra adaptasiya problemi yaşamanız normaldır. Ancaq həyati funksiyalarınıza mane olacaq səviyyədə problem yaşayırsınızsa, psixo-sosial dəstək və şəxsi terapiya almaqda fayda var.